Σωκρατικός διάλογος με θέμα τη γλώσσα και τα ονόματα των πραγμάτων. Θεωρείται ότι ανήκει στην πρώτη ή τη μέση συγγραφική περίοδο του Πλάτωνα.

Πρωταγωνιστές του διαλόγου ο Σωκράτης, ο Ερμογένης και ο Κρατύλος. Ο Ερμογένης, σύμφωνα με τον Πλάτωνα και τον Ξενοφώντα, ανήκε στον στενό κύκλο των μαθητών του Σωκράτη. Ο Κρατύλος, λέει ο Αριστοτέλης, υποστήριζε τη θεωρία του Ηράκλειτου για τη μεταβολή των πραγμάτων και επηρέασε τον Πλάτωνα πριν γίνει μαθητής του Σωκράτη.

Α. Παρουσίαση του προβλήματος και αλλαγή της σύμβασης/συμφωνίας. Ο Κρατύλος ισχυρίζεται ότι σωστή σημασία είναι αυτή που κάθε πράγμα έχει εκ φύσεως (φυσιοκρατία). Ο Ερμογένης υποστηρίζει ότι κάνουμε μια σύμβαση-συμφωνία ποιο όνομα θα δώσουμε σε κάθε πράγμα (συμβασιοκρατία). Ο Σωκράτης παρεμβαίνει και ανασκευάζει αυτή τη θεωρία λέγοντας ότι ο καθένας θα μπορούσε να δίνει ό,τι όνομα θέλει στα πράγματα. Όμως, τα πράγματα έχουν τη δική τους ουσία ανεξάρτητα από το πώς τα βλέπουμε εμείς.

Β. Παρουσίαση της φυσιοκρατικής θέσης Ο Σωκράτης υπερασπίζεται τη θέση ότι τα πράγματα έχουν τα ονόματά τους εκ φύσεως:

   (1) Γενικό φυσιοκρατικό επιχείρημα: Ο νομοθέτης ονομάτων κατασκευάζει τα ονόματα στα πράγματα σύμφωνα με τη μορφή κάθε πράγματος. Αυτός που γνωρίζει διαλεκτική (ο διαλεκτικός) γνωρίζει πώς να χρησιμοποιεί τα ονόματα, γι αυτό καθοδηγεί τον νομοθέτη ονομάτων. Ο       Σωκράτης ερευνά αν το όνομα κάθε πράγματος αποκαλύπτει τη φύση του πράγματος.

   (2) Μιμητικό φυσιοκρατικό επιχείρημα: Ένα όνομα θεωρείται ορθό αν μιμείται το πράγμα που ονομάζει.

Γ. Τα όρια της φυσιοκρατικής θεωρίας και της μεταβολής των όντων

Ο Σωκράτης ανασκευάζει τη φυσιοκρατική θέση: τα ονόματα είναι αληθή ή ψευδή ανάλογα με το αν μοιάζουν στα πράγματα.

Η αληθινή γνώση δεν προέρχεται από τα ονόματα αλλά από τα πράγματα. Όμως είναι σχεδόν αδύνατον να γνωρίσουμε καλά τα πράγματα του επίγειου κόσμου, εφόσον αυτά διαρκώς μεταβάλλονται.

Τα θέματα συζήτησης στον Κρατύλο (γλώσσα και πραγματικότητα, διαίρεση προτάσεων-λέξεων και διαίρεση της πραγματικότητας, αιώνια μεταβολή, σχετικισμός) είναι θέματα που απασχόλησαν τη σκέψη του Πλάτωνα στην τελευταία συγγραφική του περίοδο. Ωστόσο, ο τρόπος που παρουσιάζει τις Ιδέες μάς οδηγεί να κατατάξουμε τον διάλογο στην πρώτη ή μέση περίοδο.

Η διδασκαλία συνδέεται με την επικοινωνία. Οι λέξεις πρέπει να είναι διακριτές και να δηλώνουν διαφορετικά πράγματα.

Ο διαλεκτικός καθοδηγεί τον νομοθέτη να κατασκευάσει τα ονόματα λαμβάνοντας υπόψη α) την ειδική μορφή του ονόματος: κάθε πράγμα εκ φύσεως έχει μια σημασία που θα γίνει όνομα με τους φθόγγους της γλώσσας. Όταν το όνομα κατασκευαστεί, τότε ενσωματώνει β) τη γενική μορφή του ονόματος, δηλαδή τη διάκριση του πράγματος από τα άλλα πράγματα.

Υπάρχει πιθανότητα ο νομοθέτης ονομάτων να δώσει λάθος ονόματα. Η γλώσσα πολλές φορές οδηγεί σε λάθη γι αυτό πρέπει να ακολουθούμε τον διαλεκτικό ο οποίος με ερωτήσεις-απαντήσεις ελέγχει αν τα ονόματα ορίζουν σωστά τα πράγματα. Αν όμως τα πράγματα συνεχώς μεταβάλλονται, πώς είναι δυνατό να τα γνωρίζει ο διαλεκτικός; Μόνο για τα σταθερά και αμετάβλητα μπορεί να αποκτήσει γνώση ∙ αυτά είναι οι Ιδέες. Συνεπώς, μόνο αν μελετήσει και γνωρίσει τις Ιδέες μπορεί να ελέγχει αν η γλώσσα δίνει τα σωστά ονόματα στα πράγματα.