Διάλογος της ύστερης συγγραφικής περιόδου του Πλάτωνα. Γνωστός στην αρχαιότητα και ως «Περί ηδονής, ηθικός» με διακηρυγμένο στόχο την έρευνα για το αγαθό και τη συνεισφορά της ηδονής και της γνώσης στην ευδαιμονία. Περιλαμβάνει την πλέον εμπεριστατωμένη ενασχόληση του Πλάτωνα με τη θεματική της ηδονής.

Ο διάλογος ανάμεσα στον

Σωκράτη

, τον Φίληβο και τον Πρώταρχο διεξάγεται μπροστά σε ένα βουβό ακροατήριο ανώνυμων νέων Αθηναίων. Δεν παρέχονται στοιχεία για τον δραματικό χρόνο και τόπο και οι πληροφορίες για τους συνομιλητές του Σωκράτη δεν πείθουν ότι πρόκειται για ιστορικά πρόσωπα. Η

ηθική θεματολογία

αλλά και η μορφή του διαλόγου παραπέμπουν εντέχνως σε πρώιμο σωκρατικό διάλογο. Υπάρχουν όμως επαρκείς ενδείξεις που συνηγορούν για ύστερη χρονολόγηση (ίσως μέσα στη δεκαετία 360-350 π.Χ.) και συνδέουν τον Φίληβο με τον

Τίμαιο

, τον

Πολιτικό

και τους

Νόμους

. Η διάρθρωση και το περιεχόμενο του πλατωνικού Φίληβου. H έναρξη του διαλόγου λαμβάνει ως δεδομένο έναν ανταγωνισμό δύο διαφορετικών υποψηφίων για το αγαθό (που προσωποποιούνται στους εκφραστές τους, Σωκράτη και Φίληβο). Στην πρώτη περίπτωση το αγαθό ταυτίζεται με τον νου και την φρόνηση, ενώ στην άλλη με την ηδονή και την απόλαυση. Στην εναρκτήρια σκηνή ο αρχικός συνομιλητής του Σωκράτη, ο αμετάπειστος ηδονιστής Φίληβος, παραδίδει την εκπροσώπηση της ηδονής στον Πρώταρχο, ο οποίος στην πορεία μεταστρέφεται σταδιακά από αντίπαλο σε συναινετικό ακόλουθο της σωκρατικής στρατηγικής. H υποκατάσταση του Φίληβου, είτε σηματοδοτεί ότι ο ακραιφνής ηδονισμός δεν αποτελεί θέση αξιόλογη για φιλοσοφική συζήτηση, είτε ότι η ανασκευή της θέσης του δεν αποτελεί τον πρωταρχικό στόχο του διαλόγου. Σύντομα εξάλλου θα προταθεί μία εναλλακτική επιλογή σύμφωνα με την οποία ο αγαθός βίος δεν είναι αποκλειστικά «θεωρητικός» ή ηδονικός αλλά μεικτός, μια ανάμειξη φρόνησης και ηδονής. Ο ανταγωνισμός κατ’ ουσίαν μετασχηματίζεται σε παιδευτική διαδικασία μέσα από την οποία ο συνομιλητής του Σωκράτη (και κατ’ επέκταση ο πλατωνικός αναγνώστης) θα πεισθεί για την ορθότητα της τρίτης επιλογής, του μεικτού βίου. Ο διάλογος διαρθρώνεται σε 3 μέρη.

Οι συνομιλητές θέτουν τους όρους του προβλήματος και με αφετηρία την ποικιλία των ηδονών προσεγγίζουν τη σχέση του ενός και των πολλών και εξετάζουν εάν η

μέθοδος της συναγωγής και της διαίρεσης

εξυπηρετεί την έρευνά τους. Η συζήτηση τους οδηγεί εντέλει στη συμφωνία για τον αποκλεισμό των αμιγών μορφών ζωής. Ο μεικτός βίος υπερισχύει στη διαδικασία του ελέγχου και η ανάμειξη φρόνησης και ηδονής θεωρείται η μόνη επιλογή που ικανοποιεί τα κριτήρια του αγαθού. Οι αξιώσεις της φρόνησης και της ηδονής περιορίζονται στη διεκδίκηση της δεύτερης θέσης η οποία προορίζεται για το αίτιο της αγαθότητας του μεικτού βίου. Στην υπηρεσία της νέας στοχοθεσίας τίθεται η οντολογική διδασκαλία για τα τέσσερα γένη (23c–31a): το άπειρο, το πέρας, το μεικτό απείρου και πέρατος και η αιτία των μείξεων. Στο άπειρο ανήκουν τα ζεύγη αντιθετικών ποιοτήτων που βρίσκονται σε διαρκή μεταβολή και αστάθεια. Στο γένος του πέρατος ανήκουν λόγοι, αναλογίες και μέτρα τα οποία με την δράση του αιτίου εφαρμόζονται σε ζεύγη απείρων και παράγουν αρμονικά μείγματα. Σύμφωνα με αυτό το σχήμα ο κόσμος της μεταβολής καθίσταται ένα εύτακτο, αρμονικό και έμμετρο μεικτό πέρατος και απείρου. Πρόκειται για μια διδασκαλία αναγνωρίσιμη στην κοσμολογία του

Τίμαιου

και στο έργο του Δημιουργού που με την εφαρμογή των μαθηματικών αναλογιών παράγει την τάξη και την αρμονία του Κόσμου. Στον Φίληβο ο αγαθός βίος αποτελεί μείξη ηδονής και φρόνησης και ανήκει στο γένος του μεικτού. O νους υπάγεται στο γένος του αιτίου και η ηδονή αποδίδεται στο άπειρο. Στη βάση ενός επιχειρήματος για την αναλογία μικρόκοσμου-μακρόκοσμου (27c-31a) ο νους του ανθρώπου, αν και ατελέστερος σε σχέση με τον αδιατάρακτο κοσμικό νου από τον οποίο εξαρτάται, αποτελεί το αίτιο της τάξης και της αγαθότητας στο μεικτό σώματος και ψυχής και υπερέχει της ηδονής.

Η ανάλυση αποσκοπεί στο «ξεκαθάρισμα» των τύπων ηδονής και γνώσης που θα ενταχθούν στην τελική σύνθεση του αγαθού μείγματος. Προηγείται η ανάλυση του φυσιολογικού και ψυχολογικού μηχανισμού της ηδονής και ακολουθεί η λεπτομερής εξέταση των διαφορετικών μορφών της ηδονής και του πόνου (31b–55c). Οι ηδονές (31b–55c) εξηγούνται σύμφωνα με ένα μοντέλο φθοράς και αποκατάστασης της ψυχοσωματικής αρμονίας, διαιρούνται σε αληθείς και ψευδείς, καθαρές και μεικτές. Αναλύονται λεπτομερώς οι παράγοντες που εξηγούν την εκδήλωση και το χαρακτήρα τους: ο ρόλος του σώματος και της ψυχής, η προέλευση, το μέγεθος, η διάρκεια και η ένταση, το αντικείμενό τους και η σχέση του με την πεποίθηση, ο ρόλος της αίσθησης, της μνήμης και της προσδοκίας, οι διαφορετικές εκδοχές συνύπαρξης ηδονής και πόνου, οι αιτίες και οι μορφές σύγχυσης και εσφαλμένης εκτίμησης, τα συναισθήματα, κ.ο.κ.). Μετά τις ηδονές ακολουθεί η εξέταση και η κατάταξη των μορφών της γνώσης (55c–59d). Οι γνώσεις, οι μαθήσεις και οι τέχνες ιεραρχούνται με κριτήριο την καθαρότητά τους η οποία εξαρτάται από τον βαθμό της μαθηματικής ακρίβειας που τις χαρακτηρίζει (55c–59d).

Μόνο όταν έχει ολοκληρωθεί το «ξεδιάλεγμα» των τύπων ηδονής και γνώσης επιτελείται η ανάμειξη. Στον αγαθό βίο όλες οι γνώσεις και οι τέχνες είναι αποδεκτές. Τα είδη ηδονής όμως που είναι άξια συμπερίληψης είναι συγκεκριμένα: α) οι αληθείς και καθαρές ηδονές β) οι αναγκαίες για την επιβίωση και γ) όσες συνοδεύουν τις αρετές. Η ανάμειξη δεν «οφείλει» την αγαθότητά της στα συστατικά της (ηδονή και φρόνηση) αλλά στο μέτρο, το κάλλος και την αλήθεια, στις τρεις μορφές του αγαθού.Αυτές προσδιορίζουν τις σχέσεις των συστατικών που αιτιολογούν τον έμμετρο χαρακτήρα της συναρμογής και χωρίς αυτές οι αναμείξεις εκπίπτουν σε άμετρο συνονθύλευμα. Να γιατί το μέτρο και ό,τι διαθέτει μέτροκαταλαμβάνει, στην τελική κατάταξη των αγαθών, την πρώτη και δεύτερη θέση. Ενώ ο νους και η φρόνηση κατατάσσονται μόλις στην τρίτη θέση. Και ακολουθούν στην τέταρτη θέση οι τέχνες, οι επιστήμες και οι ορθές δόξες, και τελευταίες, στην πέμπτη θέση, οι καθαρές ηδονές της ψυχής.

Η αναγνωστική δυσφορία συνοδεύει συχνά την μελέτη του Φίληβου και ενεργοποιεί τις αιτιάσεις για την έλλειψη συνοχής, τις δυσεξήγητες μεταβάσεις, τη σκοτεινότητα των διατυπώσεων και τη δυσδιάκριτη θεματολογική στόχευση. Η πανθομολογούμενη δυσκολία του διαλόγου δεν περιορίζεται στην πράγματι απαιτητική διερεύνηση της ψυχοφυσιολογίας και της τυπολογίας των διαφορετικών μορφών της ηδονής. Ούτε εξηγείται από την επιβαρυντική για τον αναγνώστη πληθώρα κρυπτικών αναφορών σε άλλους φιλοσόφους και σε προγενέστερες πλατωνικές διατυπώσεις. Η ερμηνευτική αμηχανία πηγάζει από το γεγονός ότι η πρόταση του πλατωνικού Φίληβου για το ανθρώπινο αγαθό προωθεί μία συμβιβαστική προοπτική που βρίσκεται σε ένταση με τις αυστηρές διχοτομήσεις των διαλόγων της

μεσαίας συγγραφικής περιόδου

. Μία στοχαστική μετατόπιση που, χωρίς να αρνείται τις

Ιδέες

, θέτει στο επίκεντρο την κυριαρχία του μέτρου. Δεν πρόκειται όμως για την υιοθέτηση μίας συμβατικής μετριοπάθειας η οποία επιδιώκει να μετριάσει την «αυστηρότητα» της πλατωνικής νοησιαρχίας επιδεικνύοντας θετικότερη στάση απέναντι σε κάποιες τουλάχιστον ηδονές. Η έννοια του μέτρου και της αρμονίας συναρθρώνεται με τη μεταφορά της μείξης και η αναζήτηση για το αγαθό εγγράφεται σε μία αναθεώρηση της

πλατωνικής οντολογίας

. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο ο αριθμός και το μέτρο αποκτούν βαρύνουσα σημασία για την ηθική θεωρία και πράξη και η τελεολογία της

πλατωνικής φυσικής

αποδεικνύεται πολύτιμος αρωγός για την κατανόησή της. Ο μεικτός βίος αποτελεί ένα υπόδειγμα για τον άνθρωπο που επιχειρεί να πραγματώσει το αγαθό το οποίο δεν προϋποθέτει τη γνώση της

Iδέας του Aγαθού

. Αρκεί να στρέψει το βλέμμα του στην τάξη του κόσμου, όπως περιγράφεται στη δημιουργία του Τίμαιου. Στις μαθηματικές σχέσεις που διέπουν την αρμονία του κόσμου θα αναζητήσει το μέτρο για να δημιουργήσει το μείγμα νου και φρόνησης. Την έξη και διάθεση της ψυχής στην οποία οι ανάγκες, οι επιθυμίες και τα κίνητρα θα ρυθμίζονται σύμφωνα με τις επιδιώξεις του νου. Στον Φίληβο η αρνητική στάση του Πλάτωνα απέναντι στην ηδονή μετριάζεται. Η ιεράρχηση όμως «ανώτερων»και «κατώτερων» μορφών της ηδονής διασφαλίζει την υπεροχή της νόησης υποτάσσοντας τις ηδονές σε μία μεταφυσικά θεμελιωμένη αντίληψη του μέτρου. Η ανάλυση του Φίληβου έχει πρωταρχική σημασία για την πλατωνική και την αρχαιοελληνική ηθική φιλοσοφία και τη μελέτη του ηδονισμού ειδικότερα.Αποτελεί την πλέον ενδελεχή ανάλυση της ηδονής με την οποία επίσης ο Πλάτων ανασκευάζει ή συμπληρώνει προηγούμενες θέσεις του όπως: η αμφιλεγόμενη ταύτιση ηδονής και αγαθού στον

Πρωταγόρα

, η απόρριψη του ηδονισμού στον

Γοργία

, η καταδίκη της σωματικής ηδονής στον

Φαίδωνα

, η ανάλυση της ηδονής ως πλήρωση και η διάκριση ανάμεσα σε αληθείς, καθαρές και νόθες ηδονές στο Ένατο βιβλίο της

Πολιτείας

. Ο Φίληβος αποτελεί επίσης πολύτιμη πηγή για τη διαλεκτική και τηθεωρία των Ιδεών, τα

άγραφα δόγματα

, τον εσωτερικό διάλογο στην Ακαδημία (κυρίως για τον

Εύδοξο

και τον

Σπεύσιππο

), τη θεωρία συναισθημάτων αλλά και τον

.