Κατηγορία: Φιλοσοφικές θεωρίες

Πλατωνισμός στον 20ό αιώνα: μεταφυσική

Η επίδραση του Πλάτωνα στη μεταφυσική του 20ου αιώνα φαίνεται κυρίως στις συζητήσεις για τα καθόλου (universals). Μερικοί φιλόσοφοι δηλώνουν πλατωνιστές για τα καθόλου.

Τα καθόλου, αν υπάρχουν, είναι τύποι ή είδη πραγμάτων (όπως το είδος ελιά ή η λέξη “και” ως ο κοινός τύπος των εκφωνήσεών της), ιδιότητες (π.χ. η λευκότητα) και σχέσεις (όπως η ισότητα). Αντιστρόφως, οι τύποι, οι ιδιότητες και οι σχέσεις, αν υπάρχουν τέτοιες οντότητες, είναι καθόλου αν δεν είναι παραστάσεις στον νου μας ή σύνολα με τη μαθηματική έννοια. Γιατί ούτε τα σύνολα λογίζονται ως καθόλου ούτε οι παραστάσεις μας (εκτός αν πρόκειται για τύπους παραστάσεων). Οι φιλόσοφοι που δέχονται την ύπαρξη των καθόλου αποκαλούνται ρεαλιστές. Λένε πως τα επιμέρους πράγματα (particulars, δηλαδή όσα δεν είναι καθόλου) δειγματίζουν (instantiate) διάφορα καθόλου, π.χ. τις ιδιότητές τους. Υπάρχουν δύο είδη ρεαλισμού. Κατά τον ρεαλισμό in rebus, ένα καθόλου βρίσκεται στα επιμέρους που το δειγματίζουν, είτε με την έννοια ότι καταλαμβάνει την ίδια θέση στον χώρο με οποιοδήποτε τέτοιο επιμέρους, είτε με την έννοια ότι αποτελεί συστατικό του επιμέρους, είτε με την έννοια ότι τα καθόλου και τα επιμέρους συναποτελούν τον χωροχρονικό κόσμο. Κατά τον ρεαλισμό ante res, ένα καθόλου βρίσκεται πέρα από τα επιμέρους που το δειγματίζουν· τα καθόλου δεν είναι οντότητες του συνήθους, χωροχρονικού κόσμου. Επίσης, η in rebus θεωρία αρνείται, ενώ η ante res δέχεται, ότι υπάρχουν καθόλου που τίποτε δεν τα δειγματίζει. Ο ρεαλισμός ante res αποτελεί μετεξέλιξη της θεωρίας του Πλάτωνα για τις Ιδέες. Έχει υποστηριχθεί (Tooley 1987, κεφ. 3) ότι κάποιοι νόμοι της φύσης απαιτούν την ύπαρξη καθόλου που τίποτε δεν τα δειγματίζει. Ένα συχνό επιχείρημα εναντίον του ρεαλισμού in rebus είναι ότι οδηγεί σε περίεργες συνέπειες για τη θέση των καθόλου στον χώρο. Η λευκότητα πρέπει ανά πάσα στιγμή να βρίσκεται σε διαφορετικές περιοχές του χώρου, όπου βρίσκεται λευκό αντικείμενο. Το επιχείρημα απαντά ήδη στον Πλάτωνα (π.χ. Παρμενίδης, 131a4–c8). Ένα πρόβλημα για τον ρεαλισμό ante res είναι πώς έχουμε γνώσεις για οντότητες πέρα από τον κόσμο που βλέπουμε. Ο Πλάτων επικαλούνταν τη θεωρία της αναμνήσεως, αλλά οι σύγχρονοι πλατωνιστές δεν θα την προσυπέγραφαν. Φαίνεται ότι οι πιο πολλοί πρόσφατοι ρεαλιστές υποστηρίζουν την in rebus εκδοχή. Ωστόσο, κάποιοι άλλοι δηλώνουν πλατωνιστές. Μεταξύ αυτών ήταν ο B. Russell στο (1967, κεφ. 9–10). Επιχειρηματολογεί πως όλα τα λευκά αντικείμενα (ή όλες οι δίκαιες πράξεις) έχουν κάτι από κοινού κι αυτό δεν μπορεί παρά να είναι ένα καθόλου, η λευκότητα (ή η δικαιοσύνη). Εναλλακτικά, θα μπορούσαμε να διαλέξουμε ένα λευκό δείγμα και να πούμε πως κάτι είναι λευκό αν έχει το κατάλληλο είδος ομοιότητας με εκείνο το δείγμα. Τότε όμως, θα πρέπει να δεχθούμε τουλάχιστον ένα καθόλου, τη σχέση ομοιότητας, που χαρακτηρίζει κάθε ζεύγος λευκών πραγμάτων. Θα ήταν ανώφελο να πούμε ότι κάθε ζεύγος έχει τη δική του ομοιότητα. Γιατί, τότε, θα έπρεπε να θεωρήσουμε ότι όλες αυτές οι ομοιότητες μοιάζουν μεταξύ τους, κι έτσι θα εξαναγκαζόμασταν τελικά να δεχθούμε το καθόλου της ομοιότητας. Άπαξ και το έχουμε δεχθεί όμως, δεν αξίζει πια να μην αναγνωρίζουμε τα άλλα καθόλου. Ο Russell επίσης επιχειρηματολογεί ότι μια ιδιότητα ή σχέση δεν είναι κάτι μέσα στον νου μας. Η περιοχή του Εδιμβούργου συνδέεται με την περιοχή του Λονδίνου μέσω της σχέσης βόρεια του. Οι δυο περιοχές θα είχαν αυτή τη σχέση ακόμα κι αν δεν υπήρχε κανένας άνθρωπος και κανένας νους στο σύμπαν. Εξάλλου, αν η λευκότητα ήταν σκέψη, δεν θα είχε τη χαρακτηριστική καθολικότητά της. Γιατί μια σκέψη σε κάποιο νου κατά κάποιο χρόνο δεν είναι μία και η αυτή με καμιά σκέψη σε άλλο νου ή στον ίδιο νου αλλά σε άλλο χρόνο. Πού βρίσκεται, λοιπόν, η σχέση βόρεια του; Δεν βρίσκεται στο Εδιμβούργο, απαντά ο Russell, ούτε στο Λονδίνο. Δεν βρίσκεται πουθενά· τα καθόλου δεν έχουν θέση στον χώρο ή τον χρόνο. Όμως, κατά τη γνώμη του, για πολλά καθόλου έχουμε γνώση από γνωριμία (acquaintance), δηλ. το είδος γνώσης που κατά τα άλλα διαθέτουμε μόνο για τον εαυτό μας και για τα δεδομένα των αισθήσεων (sense-data, τις αισθητηριακές μας παραστάσεις). Κι αυτό γιατί πολλά καθόλου δειγματίζονται από δεδομένα των αισθήσεων. Ένας άλλος φιλόσοφος που ρητά υιοθετεί πλατωνικές θέσεις είναι ο M. Loux (1978, κεφ. 5). Κατ’ αρχάς, επιχειρηματολογεί για την ύπαρξη των καθόλου επισημαίνοντας ότι μια πρόταση όπως “Η σοφία είναι αρετή” ή “Ο άνθρωπος είναι είδος ζώου” είναι αληθής. Όμως, για να είναι αληθής, πρέπει το υποκείμενο να έχει αναφορά. Και η αναφορά του δεν μπορεί παρά να είναι ένα καθόλου (η σοφία, ο άνθρωπος). Στη συνέχεια υποστηρίζει ότι οποιοδήποτε καθόλου αποτελεί αναγκαίο ον, δηλαδή υπάρχει σε όλους τους δυνατούς κόσμους. Γιατί, αν πάρουμε π.χ. το είδος άνθρωπος ή το κόκκινο χρώμα (που είναι καθόλου), θα δούμε ότι υπάρχουν προτάσεις όπως “Το κόκκινο είναι χρώμα” ή “Ο άνθρωπος είναι είδος υποστάσεων [substance-kind]”. Μια τέτοια πρόταση αποτελεί αναγκαία αλήθεια, δηλαδή είναι αληθής ως προς κάθε δυνατό κόσμο, αλλά επίσης η αλήθεια της απαιτεί την ύπαρξη του καθόλου στο οποίο αναφέρεται το υποκείμενο. Όμως, συνεχίζει, για πολλά καθόλου, θα μπορούσε τίποτε να μην τα δειγματίζει. Π.χ. θα μπορούσαν να μην υπήρχαν άνθρωποι. Άρα αυτά τα καθόλου θα μπορούσαν να υπήρχαν χωρίς τίποτε να τα δειγματίζει. Με αυτό το δεδομένο, δεν έχουμε λόγο να μη δεχθούμε τη θέση ότι και στην πραγματικότητα υπάρχουν καθόλου που τίποτε δεν τα δειγματίζει (όπως η ιδιότητα του να είναι κάτι μονόκερος). Κατά τον Loux, αυτή είναι η θέση που χαρακτηρίζει τον πλατωνισμό για τα καθόλου Επιπλέον, ο Loux υποστηρίζει ότι οποιοδήποτε καθόλου, όχι απλώς υπάρχει σε κάθε δυνατό κόσμο, αλλά υπάρχει σε όλες τις χρονικές στιγμές σε κάθε δυνατό κόσμο που διαθέτει χρόνο. Συνεπώς, δεν είναι δυνατό να αρχίσει να υπάρχει, ούτε είναι δυνατό να πάψει να υπάρχει. Επίσης, με μια σημαντική έννοια, ένα καθόλου δεν υφίσταται μεταβολές. Ωστόσο, ο Loux διαφωνεί με την άποψη του Πλάτωνα ότι ένα καθόλου δεν μπορούμε να το αντιληφθούμε με τις αισθήσεις. Θεωρεί πως μερικά καθόλου, όπως τα χρώματα και τους ήχους, τα αντιλαμβανόμαστε αισθητηριακά.

Συγγραφέας: Γιάννης Στεφάνου
  • Armstrong, D. Universals: An Opinionated Introduction. Boulder, Colorado, 1989.
  • Loux, M. Substance and Attribute: A Study in Ontology.. Dordrecht, 1978.
  • Oliver, A. Mind. 1996.
  • Priest, G. One: Being an Investigation into the Unity of Reality and of its Parts, Ιncluding the Singular Object which is Nothingness. Οξφόρδη, 2014.
  • Russell, B. The Problems of Philosophy. Οξφόρδη, 1967 (Πρώτη έκδοση 1912).
  • Russell, B. My Philosophical Development. London, 1995 (Πρώτη έκδοση 1959).
  • Tooley, M. Causation: A Realist Approach. Οξφόρδη, 1987.
Η δικαιοσύνη στον Πλάτωνα

Η δικαιοσύνη στον Πλάτωνα

Η δικαιοσύνη είναι κεντρική έννοια στην ηθική και πολιτική...

Λύσις

Λύσις

Σωκρατικός διάλογος που κατατάσσεται συνήθως στην πρώτη...

Η Ακαδημία του Πλάτωνα  (δομή και οργάνωση)

Η Ακαδημία του Πλάτωνα (δομή και οργάνωση)

Η Ακαδημία που ίδρυσε ο Πλάτων στην Αθήνα, σύμφωνα με τις...

Καππαδόκες και Πλατωνισμός

Καππαδόκες και Πλατωνισμός

Η σκέψη των Καππαδοκών χριστιανών στοχαστών του 4ου αι....