Φιλόσοφος της ύστερης αρχαιότητας, ιδρυτής του ρεύματος που ονομάστηκε νεοπλατωνισμός.

Ο Πλωτίνος έζησε τον 3ο αιώνα μ.Χ.. Γι' αυτόν διαθέτουμε τη βιογραφία που συνέγραψε ο μαθητής και εκδότης του

Πορφύριος

, το Περί του Πλωτίνου βίου καὶ τῆς τάξεως τῶν βιβλίων αὐτοῦ, την οποία πρόταξε εν είδει εισαγωγής στην έκδοση του έργου του δασκάλου του. Οι πληροφορίες που μας παρέχονται σ' αυτήν είναι επικεντρωμένες στη φιλοσοφική προσωπικότητα του Πλωτίνου, τον τρόπο διδασκαλίας του, τις πηγές που χρησιμοποιούσε, καθώς και τις πνευματικές έριδες της εποχής του. Φαίνεται πως γεννήθηκε στη Λυκόπολη της Αιγύπτου το 204/205 μ.Χ. Η καταγωγή του μας είναι άγνωστη, όμως από τις φιλικές σχέσεις που διατηρούσε ο Πλωτίνος με αυτοκράτορες και ρωμαίους συγκλητικούς μπορεί να συναχθεί η υψηλή κοινωνική θέση της οικογένειάς του. Η παιδεία του ήταν καθαρά ελληνική, όπως φαίνεται από τον τρόπο που αντιπαραθέτει τους Ἕλληνας, ως εκπροσώπους μίας ορθολογικής παράδοσης, στους ανορθολογιστές και επικίνδυνα μυθολόγους Γνωστικούς (ΙΙ 9.6). Σε ηλικία 28 ετών, στην Αλεξάνδρεια, ξεκίνησε την ενδεκάχρονη φιλοσοφική μαθητεία του στη σχολή του Αμμώνιου Σακκά. Θέλοντας να γνωρίσει τη φιλοσοφία της Ανατολής ακολούθησε τον αυτοκράτορα Γορδιανό Γ´στην εκστρατεία του κατά των Περσών, όμως η δολοφονία του τελευταίου τον ανάγκασε να φύγει για τη Ρώμη, σε ηλικία 40 ετών. Εκεί ίδρυσε τη σχολή στην οποία δίδαξε ως το θάνατό του το 270 μ.Χ. Άρχισε να συγγράφει πραγματείες περίπου σε ηλικία 50 ετών. Ο Πορφύριος τις συγκέντρωσε σε 6 τόμους ο καθένας των οποίων περιέχει 9 πραγματείες. Ονόμασε το έργο Εννεάδες. Οι Εννεάδες περιλαμβάνουν τις πραγματείες του Πλωτίνου όχι στη σειρά της συγγραφής τους, αλλά στη συστηματική σειρά που επέλεξε ο Πορφύριος θεωρώντας ότι αυτή αντανακλά την  

 αναγωγική μέθοδο και την πρόθεση της φιλοσοφίας του δασκάλου του. Ο πρώτος τόμος περιλαμβάνει τις πραγματείες που ασχολούνται με το ανθρώπινο υποκείμενο και με ηθικά ερωτήματα, η δεύτερη και η τρίτη εξετάζουν κυρίως τεχνικές έννοιες και κοσμολογικά ζητήματα, η τέταρτη περιέχει τις πραγματείες που μελετούν την Ψυχή, η πέμπτη αυτές που εξετάζουν το Νου και η έκτη πραγματείες περί του Όντος και του Ενός.

Ο Πλωτίνος έχει πίσω του σχεδόν 9 αιώνες ζωντανής φιλοσοφικής παραγωγής και αντιπαράθεσης. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στο έργο του μπορούν να ανιχνευθούν απόηχοι από τα κυριότερα ρεύματα της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας. Ωστόσο οι δύο φιλόσοφοι με τους οποίους συνομιλεί σ' όλο το εύρος του έργου του είναι ο Πλάτων και ο

. Ο Πλωτίνος θεωρεί τον εαυτό του πλατωνικό φιλόσοφο. Ο πλατωνισμός του έγκειται στην υιοθέτηση από μέρους του των δύο βασικών θέσεων του Πλάτωνα: ότι οι Ιδέες είναι τα κατεξοχήν πραγματικά όντα, και ότι η ψυχή - και η νόηση ως η λειτουργία που της προσιδιάζει - είναι αθάνατη και απολύτως χωριστή από το σώμα. Δεν διεκδικεί κάποια πρωτοτυπία έναντι του Πλάτωνα, αντιθέτως παρουσιάζει τη φιλοσοφία του ως ερμηνεία της πλατωνικής σκέψης. Ωστόσο δεν κατανοεί αυτή την ερμηνεία ως προσήλωση στο γράμμα του πλατωνικού έργου, αλλά την παρουσιάζει ως τη μόνη που μπορεί να δικαιώσει τη φιλοσοφία του Πλάτωνα και να επιλύσει τα προβλήματα που εκείνη έχει αφήσει ανοιχτά. Αν η φιλοσοφία του Πλωτίνου έχει ως στόχο την ανάδειξη της αλήθειας της φιλοσοφίας του Πλάτωνα, η επίτευξη αυτού του στόχου απαιτεί την επαρκή ανασκευή τής πολύ σοβαρής κριτικής που άσκησε ο Αριστοτέλης στην λεγόμενη «

» του Πλάτωνα. Αυτό εξηγεί γιατί ο Αριστοτέλης είναι ο κύριος συνομιλητής τού Πλωτίνου. Η διαρκής συνομιλία και αντιπαράθεση με τον Αριστοτέλη δείχνει ότι ο Πλωτίνος τον τοποθετεί στην ίδια παράδοση με τον Πλάτωνα, στην οποία άλλωστε τοποθετεί και τον εαυτό του. Ωστόσο, δεν διακρίνεται κάποια ιδιαίτερη μέριμνα από μέρους του να συμφιλιώσει τις δύο φιλοσοφίες, προσπάθεια που θα χαρακτηρίσει το έργο του μαθητή του Πορφύριου.

Κατά τον Πλωτίνο τρεις αρχές αρκούν (ΙΙ 9,1,15-16) για να εξηγηθεί η νοητή πραγματικότητα και οι διαβαθμίσεις της: το Εν, ο Νους και η Ψυχή. Οι αρχές αυτές ανακαλύπτονται μέσω μίας αναγωγής από τον κόσμο του αισθητού στην αρχή του ή την αιτία του, έως ότου σταματήσουμε σε μία έσχατη αιτία που να μην ανάγεται σε κάποιαν άλλη, παρά μόνο στον εαυτό της (III 8, 10, 20-23). Αυτή η μέθοδος είναι δεσμευτική επειδή το κάθε αιτιατό φέρει κατ' ανάγκην μέσα του την αιτία του (III 1, 4, 18-20). Η αφετηρία της αναγωγής βρίσκεται στην θεμελιώδη θέση της πλωτινικής φιλοσοφίας: «Όλα τα όντα είναι όντα χάρη στο εν» (VI 9, 1,1). Το Εν είναι, όπως το Αγαθό στην Πολιτεία του Πλάτωνα, ἐπέκεινα τοῦ ὄντος. Ο Πλωτίνος το περιγράφει ως δύναμιν πάντων (V 1, 7,9), δηλαδή ως την ακατάσχετη και απεριόριστη ενέργεια από την οποία παράγεται το σύνολο της πραγματικότητας, νοητής και αισθητής. Το Εν είναι απολύτως απλό και γι' αυτό άρρητο. Η σκέψη νοεί μόνο όντα, δηλαδή αντικείμενα που διαθέτουν κάποιο προσδιορισμό. Το Εν, ως απολύτως απλό, δεν διαθέτει κανένα προσδιορισμό, συνεπώς ούτε η σκέψη μπορεί να το προσπελάσει, ούτε ο λόγος να το διατυπώσει. Μπορούμε μόνο να αντιληφθούμε την παρουσία του ως την αναγκαία προϋπόθεση του όντος και της νόησης.. Ο Νους είναι αφενός το αρχέτυπο του αισθητού σύμπαντος, αφετέρου το σύνολο των νοητών αλλά και η ενέργεια της νόησης που τα γνωρίζει. Στη νοολογία του ο Πλωτίνος συνδυάζει το «νοητό πρότυπο» του πλατωνικού

με την αριστοτελική θεωρία για την νόησιν νοήσεως στο Λ των Μετά τα Φυσικά. Αυτή η σύνδεση είναι κοινή ήδη στον μεσοπλατωνισμό αλλά η πρωτοτυπία του Πλωτίνου έγκειται στη θέση ότι τα νοητά είναι εσωτερικά στο Νου: ο Νούς νοώντας τα αντικείμενά του νοεί τον εαυτό του (V 5,1-3). Η εσωτερικότητα των αντικειμένων της νόησης στο Νου ως νοούν υποκείμενο εγγυάται την πρόσβαση του στην αλήθεια. Η αλήθεια δεν απαιτεί απλώς την συνύπαρξη των νοητών στο εσωτερικό του Νου αλλά την συγκρότησή τους σε ένα οργανικό δίκτυο που περιλαμβάνει όχι μόνο αυτά αλλά και όλες τις δυνατές σχέσεις μεταξύ τους. Αυτό που επιτρέπει τη συγκρότηση του Νου σ' ένα οργανικό πλέγμα σχέσεων μεταξύ των νοητών είναι η διάρθρωσή του μέσω των μεγίστων γενών του όντος (VI 2,7-8), σύμφωνα με την πλωτινική ερμηνεία της ομώνυμης θεωρίας του

του Πλάτωνα. Η Ψυχή είναι μία διττή οντότητα (ἀμφίβιος IV 8,4,32). Η διττότητά της έγκειται στη νοητή φύση της αφενός, στην παρουσία της στο αισθητό αφετέρου. Η νοητή φύση της την καθιστά ικανή να θεωρεί τα νοητά είδη, ενώ μέσω αυτής της δημιουργικής  

  θεωρίας  μορφοποιεί το αισθητό σύμπαν (ΙΙΙ 8,4-5). Η παρουσία της ψυχής στο σώμα ενέχει το πρόβλημα του μερισμού της, τόσο της εξατομίκευσής της, όσο και της πολλαπλότητας των λειτουργιών που επιτελεί όταν συνδέεται με αυτό. Καινοτομία του Πλωτίνου αποτελεί η διδασκαλία ότι η ψυχή δεν «κατέρχεται» ποτέ πλήρως στον αισθητό κόσμο, εννοώντας μ' αυτό ότι διαθέτει μόνιμη πρόσβαση στο νοητό και στην αλήθεια. Ο Νους παράγεται από το Εν και η Ψυχή από το Νου μέσω μίας αναγκαίας αλυσιδωτής καθοδικής αιτιότητας, που ονομάζεται  

 . Η προσήλωση του Πλωτίνου σε μια μονιστική θεώρηση της πραγματικότητας είναι πολύ αυστηρή διότι θεωρεί ότι οποιοσδήποτε δυϊσμός στο επίπεδο των αρχών καταργεί την ίδια την έννοια της αρχής. Η αναγκαιότητα της προόδου θα καθιστούσε το σύστημα του Πλωτίνου απολύτως ντετερμινιστικό, αν δεν εισήγαγε μίαν αντίστροφη κίνηση, που ονομάζει  

 . Κατά την κίνηση αυτή η κάθε βαθμίδα της πραγματικότητας συνειδητοποιεί την ετερότητά της από την αρχή της, αυτοσυγκροτούμενη κατ' αυτό τον τρόπο σ' ένα αυτόνομο επίπεδο, αν και οντολογικά εξαρτημένο από την αιτία που το παρήγαγε.

Η κύρια φιλοσοφική στόχευση του Πλωτίνου συμπυκνώνεται στη φράση του ἐσμὲν ἕκαστος κόσμος νοητός (ΙΙΙ 4,3,22-23). Η θέση αυτή μπορεί να κατανοηθεί ως η ερμηνεία που δίνει ο Πλωτίνος της πλατωνικής  

 αναμνήσεως, συνδυάζοντας τρεις θεμελιώδεις παραδοχές της φιλοσοφίας του (V 9,5,29-32). Πρώτον, ότι το πραγματικό είναι το νοητό. Δεύτερον, ότι το νοητό συνιστά τον  

 τόπον της αληθείας (V 9,1,20) επειδή μόνο σ' αυτό το αντικείμενο της νόησης είναι εσωτερικό στο υποκείμενο της νόησης και, άρα, η αλήθεια θεμελιώνεται στο γεγονός της αυτονόησης. Τρίτον, ότι εγώ, ως ατομικό υποκείμενο, μπορώ να ανακαλύψω ότι ανήκω στο χώρο του πραγματικού στον βαθμό που μπορώ να οδηγηθώ σε σε μία μορφή αυτονόησης και αυτοσυνειδησίας (V 3,4).

Η ύλη αποτελεί το έσχατο προϊόν της προόδου και το μόνο πράγμα που δεν μπορεί να μεταστραφεί προς την αρχή του. Συνιστά καθολικό μη ον, με την έννοια ότι είναι έτερο κάθε όντος, και ταυτίζεται με το απόλυτο κακό. Η έννοια της ύλης στον Πλωτίνο περιέχει στοιχεία και από την πλατωνική  

 χώραν και από την αριστοτελική  

 . Το βασικό της χαρακτηριστικό, όμως, η  

 , δεν απαντάται ούτε στον Πλάτωνα, ούτε στον Αριστοτέλη. Στον Πλωτίνο η ύλη κατά κάποιον τρόπο αποϋλοποιείται, θεωρούμενη ως καθαρή στέρηση (ΙΙ 4, 16).

Μετά το θάνατο του Πλωτίνου ιδρύθηκαν νεοπλατωνικές σχολές σε όλα τα σημαντικά φιλοσοφικά κέντρα της αυτοκρατορίας. Παρόλο που οι δύο πιο πρωτότυπες θέσεις του, ότι τα νοητά είναι εσωτερικά στο Νου, και ότι το κάθε ανθρώπινο υποκείμενο είναι δυνάμει ο νοητός κόσμος, δεν έγιναν αποδεκτές από τους επιγόνους του, η δική του θεώρηση της πραγματικότητας καθώς και τα ερωτήματα που έθεσε αποτέλεσαν το πλαίσιο της φιλοσοφίας της Ύστερης Αρχαιότητας αλλά και του Μεσαίωνα. Απόηχους της ερωτηματοθεσίας του βρίσκουμε στη φιλοσοφία της Αναγέννησης και της νεωτερικότητας.