Το ενδιαφέρον για την πολιτική, αλληλένδετο με μια κριτική στάση απέναντι στους θεσμούς της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, διατρέχει τη φιλοσοφία του Πλάτωνα. Η ταύτιση φιλοσόφων και βασιλέων, που παρουσιάζεται ως αναγκαία συνθήκη για την ‘πραγματοποίηση’ της άριστης πολιτείας, προοικονομείται στη ‘σωκρατική’ συζήτηση για την αξία της τέχνης οι ερμηνευτικές δυσκολίες του Κρίτωνα γύρω από το πρόβλημα της υπακοής αντιμετωπίζονται μέσα από ένα πλούσιο πλέγμα εννοιών, που περνάει από την κριτική του Πολιτικού, στους Νόμους.

Ανάμεσα σε όλες τις ιδέες που κληροδότησε στην πολιτική φιλοσοφία ο Πλάτων η πιο γνωστή είναι η ταύτιση φιλοσόφων και αρχόντων, που παρουσιάζεται στην Πολιτεία ως αναγκαία συνθήκη για την πραγματοποίηση της άριστης πολιτείας. Το ότι ο πλατωνικός Σωκράτης περιγράφει αυτό το μέτρο ως ‘τρίτο κύμα’ (σύγχρονοι μελετητές το αποδίδουν ως τσουνάμι) αφ΄ενός αντανακλά την προκατάληψη των συγχρόνων του απέναντι στους φιλοσόφους και αφ’ ετέρου μας επιτρέπει να συνδέσουμε την ιδέα αυτή με την εικόνα του ίδιου του Σωκράτη, και με την καταδίκη του από τους Αθηναίους. Σύμφωνα με την αυτοβιογραφική Έβδομη Επιστολή, αυτό ακριβώς το γεγονός είναι που πυροδοτεί το ενδιαφέρον του Πλάτωνα για το είδος της φιλοσοφίας που ο ίδιος εγκαινιάζει στην Ακαδημία του. Tο πάθος του φιλόσοφου για τη γνώση εξασφαλίζει την περιφρόνησή του απέναντι στην εξουσία. Ακριβώς αυτό το χαρακτηριστικό είναι που τον καθιστά ιδεώδη άρχοντα, αφού ένας τέτοιου είδους άνθρωπος θα κυβερνήσει μόνο παρά τη θέλησή του και όχι από επιλογή που συνδέεται με την πλεονεκτική διάθεση η οποία, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, κατά κανόνα κατευθύνει τους πολιτικούς.

Το περιεχόμενο των σπουδών των φιλοσόφων-βασιλέων είναι ενδεικτικό της εκπαίδευσης που θα λάμβαναν οι μαθητές της Ακαδημίας, κάποιοι από τους οποίους θα ήταν πράγματι επίδοξοι πολιτικοί. Το εγχείρημα αυτό συνδέεται με τη σωκρατική απαίτηση προσδιορισμού μιας τέχνης που θα επέτρεπε στους πολιτικούς επάξια να διεκδικούν αυτόν τον τίτλο. Η απόσταση που χωρίζει την αθηναϊκή δημοκρατία από ένα τέτοιο σωκρατικό-πλατωνικό ιδεώδες αποτυπώνεται στην παράδοξη φράση που αποδίδει ο Πλάτων στον Σωκράτη στον Γοργία:

Πιστεύω ότι είμαι ανάμεσα στους λίγους Αθηναίους που ασκούν την πραγματική πολιτική τέχνη και ενεργώ με πολιτικό τρόπο, για να μην πω ο μοναδικός (521d).

Ο παράδοξος χαρακτήρας αυτής της διατύπωσης έχει να κάνει με το γεγονός ότι, ανεξάρτητα από την υποδειγματικά δίκαιη στάση του Σωκράτη, δύσκολα θα μπορούσε να εντοπίσει κανείς στη στάση και την πρακτική του την ύπαρξη μιας πολιτικής τέχνης, η οποία (σύμφωνα με τις απαιτήσεις του ίδιου του Πλάτωνα) θα μπορούσε να μεταδοθεί σε άλλους. Η αδυναμία προσδιορισμού μιας τέτοιας τέχνης αποτυπώνεται και στην κριτική του Πλάτωνα απέναντι σε δασκάλους που την εποχή του Σωκράτη διατείνονταν ότι ήταν κατάλληλοι για την εκπαίδευση των πολιτικών. Κρίσιμη για την αντιπαράθεση του Πλάτωνα με τέτοιου είδους εκπαιδευτές, τους οποίους ο ίδιος παρουσιάζει ως οπαδούς του σχετικισμού, είναι η απαίτηση προσδιορισμού αντικειμενικών αρχών που κατευθύνουν τη γνώση.

Το ‘δόγμα’ του Πλάτωνα περί ταύτισης φιλοσόφων και βασιλέων καθώς και οι απαξιωτικές του κρίσεις για την Αθηναϊκή Δημοκρατία και τους πολιτικούς της εύλογα οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ο ίδιος υπήρξε εχθρός αυτού του πολιτεύματος. Πράγματι, όπως και πολλοί άλλοι στοχαστές της εποχής του, ο Πλάτων ασκεί δρυμεία κριτική στην Αθηναϊκή Δημοκρατία και τους πολιτικούς της, τους οποίους περιγράφει ως λαϊκιστές, δημαγωγούς, που καλοπιάνουν τους πολίτες, κατασκευάζοντας ναῦς … καὶ τείχη καὶ νεώρια (Γοργίας 517c2). Στην άλλη όψη αυτού του νομίσματος βρίσκεται το σώμα των πολιτών, που παρουσιάζεται ως ανίκανο να κρίνει. Στην Απολογία ο Σωκράτης μιλάει για ένα νωθρό εξαιτίας του μεγάλου όγκου του ζώο, το οποίο ο ίδιος μάταια επιχειρεί να θέσει σε εγρήγορση αυτή η εικόνα συμπληρώνεται στην Πολιτεία με την αναφορά σε ένα ‘θρεφτάρι’, οι ορέξεις του οποίου κατευθύνουν τους ρήτορες που αποβλέπουν στην εύκολη ικανοποίησή του. Αυτή η απαξίωση της συλλογικής γνώμης, αλλά και μέτρα όπως η επιβολή λογοκρισίας στην τέχνη ή η εφαρμογή μιας θεωρίας ευγονικής που θα ρυθμίζει τους γάμους μεταξύ των φυλάκων, και η χρήση ενός γενναίου ψεύδους ως βάσης του επιχειρήματος της Πολιτείας ασφαλώς στηρίζουν την εικόνα ενός αντιδημοκρατικού Πλάτωνα (η εικόνα αυτή ενισχύεται σε έργα όπως ο Γοργίας, ο Πρωταγόρας, o Μενέξενος, αλλά βεβαίως και η Απολογία). Η κριτική στάση του Πλάτωνα ενισχύεται και από τη συγκριτική μελέτη των πολιτευμάτων, που παρουσιάζεται για πρώτη φορά στην Πολιτεία και ολοκληρώνεται στον Πολιτικό. Ωστόσο, αφήνοντας κατά μέρος την κριτική του στην πολιτική των ημερών του, οποιαδήποτε σοβαρή αποτίμηση της συμβολής του Πλάτωνα στην ιστορία της δημοκρατίας θα πρέπει να λάβει υπόψη της την ανάδειξη της αξίας του διαλόγου και της διαλεκτικής, που επιτυγχάνεται μέσα από τα έργα του.

Παλαιότερες προσεγγίσεις της πολιτικής φιλοσοφίας του Πλάτωνα τείνουν να υπερτονίζουν τη διάσταση ανάμεσα σε διαφορετικές φάσεις του έργου του, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην έννοια του γραπτού νόμου, που απουσιάζει τελείως από την Πολιτεία. Η σχετική συζήτηση εισάγεται στον Πολιτικό ως συνέπεια της διαπίστωσης ότι ακόμη και αν βρεθεί ο ιδεώδης κάτοχος της πολιτικής τέχνης, που αποτελεί το ζητούμενο του διαλόγου, η παρουσία του δεν μπορεί να βοηθήσει παρά έναν μικρό αριθμό περιπτώσεων, λόγω της δυσκολίας του να επικοινωνήσει με όλους τους πολίτες, εξαιτίας είτε της δικής τους ανεπάρκειας είτε αντικειμενικών πρακτικών δυσκολιών. Μέσα από αυτό το σκεπτικό ο Πλάτων στον Πολιτικό εισάγει τον γραπτό νόμο ως μια αναγκαία, αν και όχι ιδεώδη οδό, έναν δεύτερον πλουν σε σχέση με ένα πολίτευμα στηριγμένο στη συνεχή παρουσία ενός βασιλικου ανδρός. Μια ερμηνευτική δυσκολία που κυριαρχούσε σε παλαιότερες μελέτες προκύπτει από το γεγονός ότι, παρόλη την κριτική που ασκείται στον γραπτό νόμο στον Πολιτικό, ο Πλάτων αφιερώνει το κύκνειο άσμα του στον σχεδιασμό της νομοθεσίας μιας αποικίας στην Κρήτη. Η πιο πρόσφατη ερμηνευτική τάση, ωστόσο, αντιμετωπίζει τον Πλάτωνα ως δημιουργό που ξαναδουλεύει τα ίδια θέματα σε διαφορετικά συμφραζόμενα και με τη βοήθεια νέων παραμέτρων που αναπτύσσονται στην πορεία της συγγραφικής του διαδρομής. Το παράδειγμα της νομοθεσίας έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Στον πρώιμο διάλογο Κρίτωνα, ο Πλάτων εκμεταλλεύεται την ιστορία της καταδίκης του Σωκράτη για να συζητήσει το πρόβλημα της υπακοής στον νόμο. Μπορεί κανείς να δει αυτόν τον διάλογο ως ένα κείμενο που δίνει τον τόνο για το θέμα της υπακοής στον νόμο – ένα θέμα που απασχολεί τον φιλόσοφο ως το τελευταίο του έργο. Ενώ όμως στον Κρίτωνα μια σειρά από θέματα παραμένουν ανοιχτά (γεγονός που αντανακλάται στις ερμηνευτικές διαμάχες γύρω από τον συγκεκριμένο διάλογο), στους Νόμους ο Πλάτων προϋποθέτει πια ιδέες που έχουν εισαχθεί και αναπτυχθεί σε προηγούμενους διαλόγους. Η πιο σημαντική αφορά την πεποίθηση ότι ο κόσμος είναι προϊόν θείας πρόνοιας. Αντί λοιπόν να αντιμετωπίζει τον νόμο ως έκφραση σχετικιστικής ηθικής, στους Νόμους προϋποθέτοντας μια κοσμολογία που αναδεικνύει τον κόσμο ως προϊόν σχεδίου, τον περιγράφει ως τη χρυσή αλυσίδα του νου που συνδέει τον άνθρωπο με τους θεούς. Μια δεύτερη σημαντική ιδέα που απασχολεί τον Πλάτωνα σε πολλούς διαλόγους και ενσωματώνεται κατά κρίσιμο τρόπο στους Νόμους αφορά τη λειτουργία της πειθούς και την εξασφάλιση συναίνεσης εκ μέρους των πολιτών. Έτσι, η κριτική της ρητορικής που έχει προηγηθεί σε μια σειρά διαλόγων, επιτρέπει στον Πλάτωνα στους Νόμους να εισαγάγει ως νομοθετική καινοτομία την ιδέα των προοιμίων, μέσω των οποίων ο νομοθέτης θα επιχειρεί να πείσει τους πολίτες να υπακούσουν με τη θέλησή τους στον νόμο.