Ιρανός φιλόσοφος (περ.1571–1636), από τους σημαντικότερους μουσουλμάνους στοχαστές μετά τον Αβικέννα και η σπουδαιότερη μορφή της Σχολής του Ισφαχάν. Στο σύνολο του έργου του αντανακλάται η προσπάθειά του να συνδυάσει τον αποδεικτικό λόγο με τη γνώση και την αποκάλυψη, τη φιλοσοφία με την (σιϊτική) θεολογία και τον μυστικισμό.

Ο Sadr al-Din Muhammad ibn Ibrahim ibn Yahya al-Qawami Shīrāzī (γεν.1571/72, έτος Εγίρας 979), γνωστός ως Mullā Sadrā, έζησε στο Ιράν την περίοδο της δυναστείας των Σαφφαβιδών. Ήταν ο μοναδικός γιος μιας ευγενούς οικογένειας της πόλης Shīrāz. Κατά την πρώτη μακρά περίοδο της ζωής του πραγματοποίησε, από νεαρή ηλικία, σπουδές φιλοσοφίας και θεολογίας στο Qazvin και στο Isfahan, μελέτησε τους «αρχαίους σοφούς» και «ό,τι μπόρεσε να βρει στα βιβλία των Ελλήνων» (Asfār, I.1), καθώς και την προφητική παράδοση και τις ερμηνείες του Κορανίου.

Ανικανοποίητος όμως από την έως τότε εκπαίδευσή του, αποσύρθηκε (περ.1615) στο Kahak, όπου μέσα σε ζωή πνευματικής άσκησης και εξαγνισμού βίωσε μια οραματική-αποκαλυπτική εμπειρία που καθόρισε τη μετέπειτα πορεία της σκέψης του. Μετά από δεκαπέντε χρόνια απομόνωσης επέστρεψε στο Shīrāz, μοιράζοντας τον χρόνο του στη διδασκαλία, τη συγγραφή, σε ταξίδια και συναντήσεις με άλλους στοχαστές της εποχής, και στις οικογενειακές του υποχρεώσεις. Πέθανε το περ.1640 (1050) επιστρέφοντας από το έβδομο προσκύνημά του στη Μέκκα.

Σε αυτήν την τελευταία και πιο δημιουργική περίοδο της ζωής του, συνέγραψε μεγάλο μέρος του εκτενούς έργου του. Τα καταγραμμένα συγγράμματα του Mullā Sadrā είναι περισσότερα από σαράντα πέντε, κυρίως φιλοσοφικά έργα και ερμηνευτικές πραγματείες του Κορανίου και των Χαντίθ, σχεδόν όλα γραμμένα στα αραβικά.

Σημαντικότερο όλων θεωρείται το al-hikma al-muta‘aliya fi’l-asfār al-‘aqliyya al-‘arba‘a (Η υπερβατική σοφία των τεσσάρων πνευματικών ταξιδιών, 1638), ευρύτερα γνωστό ως Asfār. Είναι μία εκτενής σύνοψη των φιλοσοφικών και θεολογικών θεωριών του, τις οποίες αναλύει ξεχωριστά σε άλλα έργα του• μια "φιλοσοφική εγκυκλοπαίδεια" που περιλαμβάνει θέματα που ο ίδιος εκτιμά ως θεμελιώδη, εκκινώντας από την οντολογία και καταλήγοντας στην «πνευματική ψυχολογία» και την ανάσταση. Προτάσσει σύντομη περιγραφή του κάθε ζητήματος, με βάση σχετικές απόψεις προγενέστερων φιλοσόφων και θεολόγων, και στη συνέχεια αναπτύσσει τη δική του θέση.

Η αφομοίωση της αρχαιοελληνικής σκέψης και ο συνδυασμός της με τον παραδοσιακό προφητικό-αποκαλυπτικό στοχασμό οδήγησαν τους στοχαστές της ύστερης περιόδου της φιλοσοφίας στο Ισλάμ, στην οποία εντάσσεται ο Mullā Sadrā, σε έναν νέο τρόπο αντιμετώπισης και φιλοσοφικής προσέγγισης του εξωτερικού κόσμου και της εσωτερικής πραγματικότητας. Όπως διαπιστώνεται από τα ίδια τα κείμενά τους, οι μεταγενέστεροι φιλόσοφοι στην Ανατολή στράφηκαν προς τον (νεο)πλατωνισμό, ο οποίος θεωρήθηκε ότι ανταποκρινόταν καλύτερα στις αρχές του Ισλάμ και στο πνεύμα του Κορανίου και των Χαντίθ.

Το φιλοσοφικό πεδίο που επηρεάστηκε περισσότερο από αυτή τη ‘στροφή’ ήταν η μεταφυσική και, ειδικότερα, η εσχατολογία, που βρίσκονται στον πυρήνα των ενδιαφερόντων του Mullā Sadrā παράλληλα με τη γνωσιολογία και την κοσμολογία. Συγκριμένα, τα φιλοσοφικά του έργα επικεντρώνονται σε ζητήματα όπως ο σκοπός της δημιουργίας, η φύση και η δομή του κόσμου, η δυνατότητα ουσιαστικής γνώσης των πραγμάτων, η φύση της ανθρώπινης ψυχής και η σχέση της με το σώμα, η φύση του Θεού, η θεϊκή διαμεσολάβηση, το νόημα της επίγειας ζωής, το νόημα του θανάτου, η τελική κρίση και η μεταθανάτια ζωή.

Για τον Mullā Sadrā η αποκαλυπτική γνώση, η αποδεικτική λογική και η μυστική φανέρωση συνιστούν τρεις δυνατές πηγές της γνώσης που μπορούν να συνδυαστούν και να παρέχουν πρόσβαση σε μιαν αλήθεια αδιαμφισβήτητη. Τον ολιστικό αυτό τρόπο άσκησης της φιλοσοφίας τον ονομάζει «υπερβατική σοφία» (θεοσοφία ή φιλοσοφία• al-hikma al-muta‘aliya). Βασικοί άξονες της σκέψης του είναι: α) η οντολογική προτεραιότητα, η ενότητα και η ύπαρξη διαβαθμίσεων του Είναι, β) η διυποστασιακή κίνηση, γ) η παρουσιακή γνώση και η ενότητα του γνωστικού υποκειμένου με το γνωστικό αντικείμενο (ήδη γνωστή από τον

Πορφύριο

), και δ) η ανεξαρτητοποίηση και η κάθαρση της λειτουργίας της φαντασίας από το υλικό σώμα και η ανάσταση του πνευματικού σώματος. 3. Πλατωνικές επιδράσεις Ο Mullā Sadrā και η Σχολή του Ισφαχάν, στην οποία ανήκει, στηρίχθηκε σε μεγάλο βαθμό στη Σχολή του Φωτισμού και εμπλούτισε τη θεωρία της με στοιχεία της σκέψης του

Ibn ‘Arabī

(1165-1240). Αφετηρία της Σχολής του Φωτισμού, με ιδρυτή τον Suhrawardī (1154-1191), αποτέλεσε η κριτική των εκπροσώπων της σε ορισμένες ιδέες του Αριστοτέλη, όπως αυτές εκφράστηκαν από τον Αβικέννα. Έπειτα από αρκετούς αιώνες επικράτησης της αριστοτελικής σκέψης, οι Φωτιστές πραγματοποίησαν την οριστική στροφή προς τον πλατωνισμό και τη νεοπλατωνική παράδοση, την οποία –σε αντίθεση με τους προγενέστερους– δεν ταύτιζαν πια πλήρως με τον

Αριστοτέλη

. Αυτή την πνευματική κληρονομιά ακολούθησε ο Mullā Sadrā, τα κείμενα του οποίου αποδεικνύουν αξιοσημείωτη κατανόηση των πλατωνικών θεωριών. Σε αρκετά έργα του αναλύει διεξοδικά πλατωνικές έννοιες όπως ο χώρος, οι

Ιδέες

και οι μορφές, ενώ πλατωνικές ή νεοπλατωνικές επιρροές εντοπίζουμε στην πραγμάτευση ζητημάτων όπως η

αθανασία της ψυχής

, η σχέση της με το σώμα και η μεταθανάτια ένωση της με το θείο. Όπως και για πολλούς άλλους άραβες φιλόσοφους, η επαφή του με τον πλατωνικό στοχασμό έγινε κυρίως μέσα από τη μελέτη του

Τίμαιου

. Ωστόσο, είναι βέβαιο πως είχε πρόσβαση και σε άλλους πλατωνικούς διαλόγους, καθώς στο Asfār παραπέμπει ρητά στον

Φαίδωνα

. Ήδη στον ορισμό της φιλοσοφίας του ο Mullā Sadrā παραπέμπει έμμεσα στον

Θεαίτητο

: ο πραγματικός φιλόσοφος επιτυγχάνει μέσα από μια δύσκολη διαδικασία, τη φιλοσοφική άσκηση, την ομοίωση με τον Δημιουργό του.

Να ξέρεις ότι η φιλοσοφία είναι η τελειοποίηση της ανθρώπινης ψυχής, μέσω της γνώσης της αληθινής φύσης των όντων, μέσω κρίσεων για αυτά (που επιβεβαιώνονται με απόδειξη) και όχι μέσω της κατανόησης με εικασίες ή της προσκόλλησης σε μια πρότερη αυθεντία –στον βαθμό που αυτό είναι ανθρωπίνως δυνατό. Με τη φιλοσοφία, ο άνθρωπος ομοιώνεται προς τον Δημιουργό και αποδίδει μια έλλογη τάξη στο σύμπαν. (Asfār, 1: 3)

Η έννοια και ο όρος των Πλατωνικών μορφών (al-muthul al-aflatuniyyah) αναλύεται διεξοδικά στα δύο πρώτα από τα τέσσερα ταξίδια της ψυχής που ο Mullā Sadrā πραγματεύεται στο Asfār και επανέρχονται σε πολλά άλλα σημεία του έργου του. Ακολουθώντας τον Πλάτωνα που υποστήριξε ότι η πραγματικότητα έχει διαβαθμίσεις, εφόσον υπάρχουν αναγκαίες διαβαθμίσεις στο εσωτερικό των Μορφών που την συνιστούν ως τέτοια, ο Ιρανός φιλόσοφος αναφέρεται στις διαβαθμίσεις του Είναι των μορφών που αποτελούν διαφορετικής έντασης πραγματώσεις της ύπαρξης. Επιχειρώντας να υπερκεράσει τα προβλήματα που θεωρεί πως δημιουργεί η πλατωνική αντίληψη της ύπαρξης δύο κόσμων, ο Mullā Sadrā υιοθετεί την (γνωστή από τον Ibn ‘Arabī) έννοια του τρίτου, ενδιάμεσου επιπέδου πραγματικότητας, του κόσμου των άυλων-πνευματικών μορφών ('alam al-mithal), η ύπαρξη του οποίου επιτρέπει τη σύνδεση του κατώτερου υλικού κόσμου με το υψηλότερο επίπεδο πραγματικότητας, όπου τοποθετούνται οι τέλειες και καθαρές ιδέες. Τα τρία επίπεδα πραγματικότητας αντιστοιχούν σε ισάριθμους τρόπους του Είναι.

(α) Ο πρώτος τρόπος του Είναι είναι ο κόσμος των φύσεων, των υλικών όντων, των δημιουργημάτων, που υπόκεινται σε γένεση και φθορά. (β) Ο δεύτερος ενδιάμεσος τρόπος είναι ο κόσμος των μορφών που έχουν μέγεθος και των αισθητών που έχουν μορφές χωρίς ύλη. (γ) Ο τρίτος τρόπος είναι [ο κόσμος] των νοητών μορφών και των άυλων Ιδεών [ή αρχετυπικών Εικόνων]. Asfar (Spiritual psychology, 555).

Αναφορικά με το ζήτημα της σχέσης του σώματος με την ψυχή, ο Mullā Sadrā θεωρεί αναγκαία την απελευθέρωση της ψυχής από την ύλη, προκειμένου να επιτευχθεί η μεταθανάτια ένωση αρχικά του πνευματικού σώματος και, σε ένα υψηλότερο επίπεδο, της άμορφης ψυχής με το Ανώτατο Ον. Ωστόσο, αντιτίθεται στην άποψη ότι η ψυχή των ανθρώπινων όντων είναι αιώνια και ότι η ύπαρξή της προηγείται της δημιουργίας του σώματος (βλ. Τίμαιος), και διακρίνει ανάμεσα στο είδος ‘ψυχή’, που προϋπάρχει της εισόδου στον υλικό κόσμο μόνο ως κατηγορία, και στην ατομική ανθρώπινη «Αδαμική ψυχή» που έχει σωματική προέλευση αλλά επιβιώνει πνευματικά, απορρίπτοντας με αυτόν τον τρόπο τη δυνατότητα μετεμψύχωσης.

Η Αδαμική ψυχή έχει μια ύπαρξη που προηγείται του σώματος, χωρίς αυτό να συνεπάγεται τη μετεμψύχωση ή να καθιστά αναγκαία την προ-αιωνιότητα της ατομικής ψυχής, που είναι το γνωστό δόγμα του Πλάτωνα. Αυτός ο τρόπος προ-ύπαρξης δεν απαιτεί την πολλαπλότητα των ατόμων ενός μόνο είδους ή τη διαφοροποίησή τους, χωρίς αναφορά στην ύλη ή οποιαδήποτε διάθεση προς την ύλη. Δεν συνεπάγεται ούτε ότι η ψυχή διασπάται, αφότου έχει υπάρξει ως μία με τον τρόπο των αδιάλειπτων ουσιών, ούτε ότι αδρανεί προτού ενωθεί με τα σώματα. (The wisdom of the throne, 140-141)