Η λεγόμενη οικία του Πρόκλου είναι μια υστερορωμαϊκή έπαυλη του 5ου αι., κάτω από την επιφάνεια της σημερινής οδού Διονυσίου Αρεοπαγίτου, στα θεμέλια της οποίας βρέθηκαν ίχνη παγανιστικής λατρείας. Τα ευρήματα αυτά σε συνδυασμό με την τοποθεσία της έπαυλης και τις μαρτυρίες των αρχαίων πηγών για την οικία του Πρόκλου, οδήγησαν τους μελετητές να την ταυτίσουν με την οικία του νεοπλατωνικού φιλοσόφου.

Το κτίριο που παραδοσιακά ταυτίζεται με την οικία του Νεοπλατωνικού φιλοσόφου Πρόκλου ανακαλύφθηκε τυχαία το 1955, στο πλαίσιο εκσκαπτικών εργασιών για την αποπεράτωση της νέας οδού Διονυσίου Αρεοπαγίτου. Προϊστάμενοι της ανασκαφής ήταν οι Ι. Μηλιάδης και Γ. Δοντάς. Δυστυχώς η έρευναπραγματοποιήθηκε κάτω από εξαιρετική πίεση χρόνου προκειμένου να αποπερατωθεί η κατασκευή του νέου δρόμου, και περιορίστηκε στην λωρίδα που καλύπτεται σήμερα από το οδόστρωμα της Διονυσίου Αρεοπαγίτου από το ύψος της οδού Παρθενώνος και δυτικά. Από το κτίριο μπορεί να δει κανείς σήμερα μόνο την επισήμανση της κάτοψης που εξέχει ελαφρά από την επιφάνεια της πεζοδρομημένης σήμερα οδού Διονυσίου Αρεοπαγίτου.

Από το συγκρότημα των κτιρίων που ανασκάφτηκαν το 1955, μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσίασε εξαρχής το«Κτίριο Χ», όπως επικράτησε να αναφέρεται, νοτιοανατολικά του Ωδείου του Ηρώδη Αττικού και νοτιοδυτικά του θεάτρου του Διονύσου. Επρόκειτο για μια υστερορωμαϊκή έπαυλη πλάτους 32 μέτρων με προσανατολισμό από Ανατολικά προς Δυτικά. Λεπτομερής έρευνα έγινε μόνο στο βόρειο τμήμα της, διότι το υπόλοιπο συνεχίζεται κάτω από σύγχρονα οικοδομήματα, στις νότιες αυλές των οποίων διαπιστώθηκαν ίχνη του και ψηφιδωτά δάπεδα. Στο βόρειο τμήμα της υπήρχε μια μεγάλη ορθογώνια αίθουσα διαστάσεων 6,40 Χ 9,60 μ. που κατέληγε σε μεγάλη ημικυκλική αψίδα ύψους 3,50 μ. , πλάτους 6,60 μ. και βάθους 4,40 μ. Τόσο η αίθουσα όσο και η αψίδα καλύπτονταν από ψηφιδωτά με διακοσμητικά σχήματα. Ανατολικά και δυτικά της κεντρικής αίθουσας υπήρχαν μικρότερες αίθουσες και δωμάτια. Σε ένα από αυτά τα δωμάτια βρέθηκε μικρό ιερό με εντοιχισμένο έκτυπο ανάγλυφο της Κυβέλης, ένα αναθηματικό προς τιμή πιθανότατα του Ασκληπιού καθώς και μαρμάρινη βάση επιτύμβιου αγάλματος που μπορεί να την χρησιμοποιούσαν ως τράπεζα προσφορών, ή ως βάση αγάλματος κάποιου θεού. Η βάση αυτή φέρει ανάγλυφη παράσταση δεξίωσης. Ορισμένα από τα ανάγλυφα αυτά εκτίθενται σήμερα στο Μουσείο Ακροπόλεως.

Στα ερείπια του κτιρίου βρέθηκε ένα σπάραγμα από επίγραμμα ίσως φιλοσοφικού περιεχομένου που περιελάμβανε τις λέξεις « σοφίην» και «βίοτον», μία μαρμάρινη κεφαλή νεαρού άνδρα, ένας ακέφαλος κορμός της Ίσιδας. Βρέθηκε ακόμη ένας τάφος χοίρου με το τελετουργικό μαχαίρι στο λαιμό του ζώου, που περιείχε τα εξής κτερίσματα: επτά ποτήρια, μια στάμνα και ένα λύχνο του 5°" αι. με παράσταση φτερωτού Έρωτα. Με βάση τα ανασκαφικά δεδομένα η κατασκευή του Κτιρίου Χ ανάγεται χρονικά στην περίοδο που ακολούθησε την εισβολή του Αλαρίχου στην Αθήνα το 396, ενώ φαίνεται ότι εγκαταλείφθηκε τον 6ο αι.. Τα αρχαιολογικά ευρήματα σε συνδυασμό με την θέση του κτιρίου οδήγησαν τον διευθυντή των ανασκαφών Ι. Μηλιάδη να συσχετίσει το Κτίριο Χ με ένα χωρίο του Βίου του Πρόκλου, έργο του Μαρίνου του Νεαπολίτη: «(…)Ο Πρόκλος απέφευγε πάντοτε να προκαλεί την προσοχή, για να μην δώσει ευκαιρία σε αυτούς που επιθυμούσαν να συνωμοτήσουν εναντίον του, και το σπίτι στο οποίο ζούσε ευνοούσε ακριβώς αυτόν τον χαρακτήρα. Το σπίτι αυτό πέραν των άλλων του πλεονεκτημάτων, τού ήταν πολύ ευχάριστο, όχι μόνο διότι ήταν οικία του“πατέρα” του Συριανού και του προγόνου του, όπως τον αποκαλούσε, Πλουτάρχου, αλλά και επειδή γειτνίαζε με τον ναό του Ασκληπιού, τον οποίον είχε κάνει διάσημο ο Σοφοκλής, και ήταν κοντά στον ναό του Διονύσου και στο θέατρο και ήταν ορατό ,ή έστω μπορούσε να το διακρίνει κανείς, από την Ακρόπολη των Αθηνών(Vita Procli, 29). Η περιγραφή αυτή φαίνεται να ταιριάζει με το σημείο, στο οποίο βρέθηκε η συγκεκριμένη οικία. Αν το άγαλμα της Ίσιδας ανήκει στην αρχική διακόσμηση της οικίας, τότε έχουμε μια ένδειξη ότι ο ιδιοκτήτης της ήταν παγανιστής και ίσως αυτό το στοιχείο δείχνει μια συσχέτιση με τη φιλοσοφία και το νεοπλατωνικό συγκρητισμό. Γνωρίζουμε ακόμη ότι ο Πρόκλος έγραψε ύμνο για την Ίσιδα . Επίσης, λάτρευε την Κυβέλη και κάθε μήνα οργάνωνε εξαγνιστικές τελετές προς τιμή της στην οικία του, ενώ έγραψε και βιβλίο γι' αυτήν. Από τον Μαρίνο επίσης πληροφορούμαστε ότι ο Πρόκλος είχε προσευχηθεί στο ιερό του Σωτήρα Ασκληπιού και θεράπευσε την Ασκληπιγένεια, και ο ίδιος ο θεός θεράπευσε τον Πρόκλο από δική του ασθένεια (Vita Procli, 19, 29-31, 33). Ακόμη ο τάφος του χοίρου δείχνει ότι στο Κτίριο Χ τελέστηκε μαγική πράξη που παραπέμπει στις θυσίες χοίρων κατά τα Ελευσίνια μυστήρια, καθότι θεωρούνταν ιερά ζώα που συνδέονταν με τις χθόνιες θεότητες. (Ιουλιανός, Οratio V, 177 b – c) Η οικία είναι στο σύνολό της ένα γενικά ευρύχωρο κτίριο που αποπνέει μια αίσθηση μεγαλοπρέπειας. Κοινό στοιχείο εξάλλου όλων των οικιών στην πλαγιά του λόφου του Αρείου Πάγου, συμπεριλαμβανομένου και του Κτιρίου Χ, υπήρξε το μεγάλο κεντρικό δωμάτιο, το οποίο αποτελεί ένδειξη ότι τα κτίρια αυτά ίσως φιλοξενούσαν μικρές ομάδες ανθρώπων. Τα δώματα αυτά θα μπορούσαν να είναι ιδανικοί χώροι για εκπαιδευτικές, ή θρησκευτικές συγκεντρώσεις ιδιωτικού χαρακτήρα. Οι θάλαμοι που πλαισίωναν το κεντρικό δωμάτιο θα μπορούσαν επίσης να θεωρηθούν ως αίθουσες μαθημάτων, ή ιδιωτικές κατοικίες. Αυτή η τόσο ευρύχωρη διάταξη δεν παραπέμπει σε κτίριο με δημόσια λειτουργία, αλλά περισσότερο σε ιδιωτικό εκπαιδευτικό ίδρυμα. Η A. Frantz (1988) ερμήνευσε τα αψιδωτά αυτά κτίρια με το μεγάλα κεντρικό δωμάτιο ως αίθουσες διδασκαλίας, βασιζόμενη στην αναφορά του Ευναπίου από τις Σάρδεις, ότι: οι σοφιστές δίδασκαν τους μαθητές τους σε δικά τους ιδιωτικά θέατρα (Βίοι Σοφιστών, IX. I,6GiangrandeJ. (ed.) 1956) Η χρησιμοποίηση του Κτιρίου Χ στην αρχική του μορφή έπαψε κατά τον 6° αιώνα, αλλά αφού δεν υπάρχουν ίχνη βίαιης καταστροφής ή πυρκαγιάς, δεν μπορεί να αποδοθεί σε τέτοια αιτία η εγκατάλειψη της. Με βάση τις διαθέσιμες αρχαιολογικές μαρτυρίες, δεν αποκλείεται η οικία αυτή να κατοικήθηκε από Χριστιανούς που είχαν όλον αυτόν το διάκοσμο ως έργα τέχνης στο σπίτι τους (Arja Karivieri, 1994). Κατά μια άλλη άποψη (J.P. Sodini 1984),δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία για την ταύτιση του Κτιρίου Χ με οικία νεοπλατωνικών φιλοσόφων, και αυτό αποτελούσε μια μάλλον αντιπροσωπευτική οικία πολιτών ανώτερης κοινωνικής τάξης, σύμφωνα και με τα παράλληλα που διαθέτουμε από παρόμοια κτίρια σε άλλες πόλεις της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.